Etyczny obywatel

Rafał Stybliński

Etyka w demokracji i polityce jest niewątpliwie ważna, ponieważ to etyczne (lub nie) jednostki tworzą prawo bądź wybierają swoich przedstawicieli. Chciałbym w tym wpisie odnieść się do ideałów moralnych, jakie powinny być obecne w społeczeństwie obywatelskim, a także sposobów ich promowania i rozwoju. Główną taką metodą jest uwzględnienie demokracji bezpośredniej, stanowiącej rozszerzenie lub nawet alternatywę do obowiązującej w naszym kraju demokracji parlamentarnej.

Chciałbym się tu pokrótce odnieść do szkockiego oświecenia, czyli okresu w osiemnastym i wczesnym dziewiętnastym wieku, charakteryzującym się eksplozją osiągnięć intelektualnych i naukowych. ^[1]https://en.wikipedia.org/wiki/Scottish_Enlightenment Do głównych myślicieli należeli m.in. David Hume i Adam Smith. ^[2]https://pl.wikipedia.org/wiki/Epoka_georgia%C5%84ska#Szkockie_o%C5%9Bwiecenie

W swojej pracy „Etyczny obywatel” Maria Magoska z Uniwersytetu Jagiellońskiego również powołuje się na aktualność nauk szkockich moralistów. ^[3]„Etyczny obywatel warunkiem rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce – aktualność nauk szkockich moralistów” w „Close to citizens: Wyzwania dla polskiej demokracji w … Continue reading Opisuje nie tylko ich nauki, ale również wskazuje na przemiany w Polsce, koncepcje społeczeństwa obywatelskiego, a także historię Grecji i Rzymu.

Rozpoczyna ona od stwierdzenia, że przemiany rozpoczęte w 1989 r. w Polsce nie przyczyniły się zdecydowanie do rozwoju i upowszechnienia cnót obywatelskich. Wskazuje na to, że społeczeństwo obywatelskie paradoksalnie rozwijało się wtedy gdy na znaczeniu zyskiwała jednostka. Widać tutaj kontrast z kolektywistycznym podejściem w krajach takich jak Singapur, o których wspominałem we wcześniejszych wpisach.

Wśród trzech głównych współczesnych koncepcji społeczeństwa obywatelskiego autorka wymienia nurt aksjologiczny: „Społeczeństwo obywatelskie w tym ujęciu oznacza przestrzeganie określonych wartości – tolerancji, pluralizmu, zaufania, rządy prawa, laickość w życiu publicznym, solidarność zbiorowa”.

Odnosi się również do greckiej polis i rzymskiej civitas, które wytworzyły wzór obywatela o wysokim standardzie moralnym i silnym poczuciu obowiązku wobec państwa.

Wspominając nauki szkockich moralistów zaznacza, że szkockie oświecenie było okresem przełomowym, ponieważ to wówczas zrodziło się nowoczesne ujęcie pojęcia społeczeństwa obywatelskiego. Fundament społeczeństwa został wówczas osadzony w moralności jednostek.

Autorka pisze w ten sposób: „Zatem, aby społeczeństwo dobrze funkcjonowało, obywatele muszą posiadać wartości moralne i być aktywni. Adam Smith traktuje powszechną życzliwość (benevolence) jako uczucie społeczne (Smith 1989: 53). Typowe dla szkockiego oświecenia jest rozumienie społeczeństwa obywatelskiego jako sfery wzajemności, wymiany i uznania między jednostkami (Smith 1989: 126). […] Słowem kluczem jest sympatia (sympathy) jako zasadnicza emocja łączona z wrażliwością i życzliwością wobec innych osób”.

Pomimo pewnego naiwnego psychologizmu, prace szkockich moralistów zawierają ważne i aktualne przesłanie: „Obywatel winien zawsze zachować postawę krytyczną wobez państwa, nie może bezgranicznie ufać instytucjom ani prawu”.

Widzimy zatem, że rozwój cnót obywatelskich jest niezbędnym czynnikiem do prawidłowego funkcjonowania demokracji. Przykłady można znaleźć od czasów starożytnej Grecji i Rzymu, poprzez szkockie oświecenie, a skończywszy na współczesności. Rola jednostki jest niezmiernie ważna, konieczna jest też solidarność zbiorowa. Kluczowe jest ostatnie stwierdzenie o zachowaniu postawy krytycznej wobec państwa.

Chciałbym ten temat trochę rozwinąć, ponieważ nie tylko etyczne jednostki i społeczeństwa są istotne. Ważna jest także forma sprawowania rządów. W większości państw demokratycznych, w tym w Polsce, wykorzystywana jest demokracja pośrednia, czyli przedstawicielska. Oznacza to, że decyzje podejmują przedstawiciele społeczeństwa wybrani w wyborach. ^[4]https://pl.wikipedia.org/wiki/Demokracja_po%C5%9Brednia

Taki system ma swoje zalety. Z jednej strony obywatele są zaangażowani w życie demokratyczne, ponieważ mogą głosować w wyborach powszechnych, wskazując swoich kandydatów. Również jej zastosowanie jest prostsze niż demokracji bezpośredniej, jako że rzadsze przeprowadzanie wyborów, a następnie stanowienie prawa przez stosunkowo niewielką grupę polityków, zasiadających w Sejmie i Senacie, w porównaniu z milionami obywateli, jest łatwiejsze do zarządzania.

Ten model demokracji był i jest wykorzystywany przez długi czas, jednak moim zdaniem nie ma już racji bytu w jego obecnej formie współcześnie. Kwestie organizacyjne mogą zostać rozwiązane poprzez zastosowanie powszechnie obecnej technologii, jaką jest Internet. Władzę należy oddać ludziom, ponieważ demokracja przedstawicielska prowadzi do wielu patologii, a etyka schodzi na drugi plan.

Istnienie partii politycznych wymaga wielu ugód i kompromisów. Uczestnicy partii politycznych nie mają całkowicie jednakowych poglądów, jednak muszą prezentować wspólne stanowisko jako partia, aby być skuteczni. Oznacza to ryzyko tego, że jednostka nie będzie w pełni podążać za własnym sumieniem czy poglądami. Głosowanie ogółu społeczeństwa w demokracji bezpośredniej na konkretne projekty praw może rozwiązać tą niedoskonałość.

Większym jednak problemem jest sposób dochodzenia do władzy. Politycy, aby zostali wybrani przez naród, składają wiele pustych obietnic, z których później nie są rozliczani. Jeśli się z nich nie wywiążą to składają kolejne obietnice, a wcześniejsze często nie są rozliczane.

Również sposób dyskusji na tematy polityczne często odwołuje się nie do projektów ustaw, a raczej do atakowania oponentów czy odnoszenia się do rozlicznych skandali, w które są oni zamieszani. W takiej sytuacji dyskusja merytoryczna zostaje zastąpiona argumentami ad personam.

Wskazując na ideały moralne w społeczeństwie obywatelskim, które bardzo dobrze opisała Maria Magoska i istotne problemy demokracji przedstawicielskiej, które zaprzeczają tym ideałom należy się zastanowić nad alternatywną formą rządów. Czytelnik może zauważyć w moim tekście mnogość odniesień do demokracji bezpośredniej jako alternatywy. Uważam wraz z członkami Demokracji Przyszłości, że to właśnie ta forma rządów powinna być promowana jako remedium na patologie obecnego ustroju.

Naszym celem jest pokojowa transformacja, która zaadresuje problemy istniejące obecnie i spowoduje dużo powszechniejsze wykorzystanie instrumentów demokratycznych, przywracających obywatelowi należne mu miejsce w społeczeństwie. Chcemy to zrealizować właśnie poprzez promowanie demokracji bezpośredniej, z technokracją (rządami ekspertów) i zastosowaniem zdobyczy technologicznych (e-demokracją) jako elementami wspomagającymi.